Henryk VIII

Wielka królewska sprawa

Objęcie tronu przez Henryka VIII było pierwszym od wielu lat pokojowym przejęciem władzy w Anglii; jednak prawa dynastii Tudorów do tronu wciąż mogły być kwestionowane. Anglicy nie żywili zaufania do rządzących kobiet, więc Henryk sądził, że jedynie męski potomek będzie mógł utrzymać tron. Ponadto korona w rękach kobiety niosła ze sobą ryzyko przejęcia władzy przez obce siły (poprzez małżeństwo). Mimo że królowa Katarzyna była w ciąży co najmniej 6 razy (ostatni w 1518), to tylko jedno dziecko, księżniczka Maria, przeżyła dzieciństwo. Henryk już wcześniej miał kochanki, w tym Marię Boleyn i Elżbietę Blount, z którą miał nieślubnego syna – Henryka FitzRoya. W 1526, kiedy jasne było, że królowa Katarzyna nie będzie mogła mieć więcej dzieci, Henryk związał się z siostrą Marii Boleyn, Anną. Tak więc pragnienie posiadania męskiego potomka, a nie Anna sama w sobie, było prawdopodobnie podstawowym powodem starań w kierunku pozbycia się królowej Katarzyny^{[potrzebne źródło]}.
Długie i żmudne starania o zakończenie małżeństwa z królową Katarzyną nazwane zostały „królewską wielką sprawą”. Kardynał Wolsey i William Warham skrycie wszczęli dochodzenie na temat ważności małżeństwa. Królowa Katarzyna zeznała jednak, że jej małżeństwo z Arturem, księciem Walii nigdy nie zostało skonsumowane, w związku z czym nic nie stało na przeszkodzie jej późniejszemu ślubowi z Henrykiem. Dochodzenie nie mogło być dalej prowadzone i zostało zarzucone.
Nie informując kardynała Wolseya, Henryk bezpośrednio zwrócił się do Stolicy Apostolskiej. Wysłał swojego sekretarza Williama Knighta do Rzymu, aby dowiódł, że bulla Juliusza II była uzyskana podstępem i w związku z tym nieważna. Ponadto poprosił on papieża Klemensa VII, aby udzielił dyspensy na małżeństwo z jakąkolwiek kobietą, nawet o pierwszym stopniu pokrewieństwa; taka dyspensa była konieczna dlatego, że wcześniej Henryk utrzymywał stosunki z siostrą Anny Boleyn – Marią. Knight zorientował się, że papież Klemens VII był praktycznie więźniem cesarza Karola V. Miał problem z uzyskaniem dostępu do papieża, a kiedy wreszcie udało mu się to, i tak niewiele osiągnął. Klemens VII nie zgodził się na anulowanie małżeństwa, ale udzielił upragnionej dyspensy, prawdopodobnie przypuszczając, że nie będzie ona miała znaczenia tak długo jak Henryk pozostanie mężem Katarzyny.
Poinformowany o kłopotach króla, kardynał Wolsey wysłał do Rzymu Stephena Gardinera i Edwarda Foxa.Prawdopodobnie obawiając się siostrzeńca Katarzyny, Karola V, papież Klemens VII początkowo sprzeciwił się. Fox wrócił z upoważnieniem do rozpoczęcia postępowania, ale było ono praktycznie bez znaczenia wobec nałożonych ograniczeń. Gardiner starał się o „papieskie pełnomocnictwo”, które z góry określało kwestie prawne, a pozostawiało do ustalenia jedynie fakty. Klemens VII został zmuszony do zaakceptowania propozycji Gardinera i zezwolił kardynałom Wolseyowi i Lorenzo Campeggio na wspólne zbadanie sprawy. Jego papieskie pełnomocnictwo zostało wydane w tajemnicy; nie miało być nikomu pokazywane i zawsze pozostawać w posiadaniu kardynała Campeggio. Ustalono w nim już kwestie prawne: bulla papieska zezwalająca na małżeństwo Henryka i Katarzyny miała być uznana za nieważną, o ile przyczyny na które się w niej powoływano były fałszywe. Przykładowo, bulla byłaby nieważna gdyby fałszywie dowodziła, że małżeństwo to było bezwzględnie niezbędne do utrzymania sojuszu angielsko-hiszpańskiego.
Kardynał Campeggio przyjechał do Anglii w 1528. Postępowanie jednak zostało wstrzymane, kiedy Hiszpanie przedłożyli drugi dokument rzekomo udzielający koniecznej dyspensy. Utrzymywano, że kilka miesięcy przed udzieleniem dyspensy w oficjalnej bulli, papież Juliusz II sekretnie udzielił tejże w tajnym brewe wysłanym do Hiszpanii. Jednakże papieskie pełnomocnictwo wymieniało jedynie bullę; nie upoważniało kardynałów Wolseya i Campeggio do ustalania ważności brewe. Przez osiem miesięcy strony spierały się o autentyczność brewe. W międzyczasie królowa Katarzyna zwróciła się do swojego siostrzeńca, Karola V, który wywarł nacisk na papieża, aby odwołał kardynała Campeggio do Rzymu w 1529.
Rozgniewany na Wolseya za opóźnienie, Henryk pozbawił go majątku i władzy. Został on oskarżony o praemunire – podkopywanie autorytetu króla poprzez zgodę na reprezentowanie papieża – ale zmarł w drodze na rozprawę. Razem z odejściem kardynała Wolseya nastąpił upadek znaczenia także innych możnych duchownych w Anglii; świeccy objęli ważne urzędy takie jak lorda kanclerza czy Lorda Tajnej Pieczęci, które wcześniej zwyczajowo przypadały członkom kleru.
Władza następnie przeszła w ręce Thomasa Cranmera (od 1532 arcybiskupa Canterbury) oraz Thomasa Cromwella (od 1533 kanclerza skarbu). 25 stycznia 1533 Cranmer uczestniczył w ślubie Henryka z Anną Boleyn. W maju Cranmer ogłosił ślub Henryka z Katarzyną nieważnym, a wkrótce potem potwierdził ważność ślubu z Anną. Księżniczka Maria została uznana za dziecko z nieprawego łoża i na miejscu ewentualnej dziedziczki tronu zastąpiła ją nowa córka Anny, księżniczka Elżbieta. Katarzyna utraciła prawo do tytułu królowej i stała się księżną-wdową Walii; Maria nie miała już tytułu księżniczki, a tylko lady. Księżna-wdowa Walii zmarła na raka w 1536.

Przewrót religijny

Papież odpowiedział na powyższe wydarzenia ekskomunikując Henryka w lipcu 1533 roku. Następstwem tego aktu było zerwanie Anglii z Rzymem, choć początkowo miało ono wymiar bardziej polityczny niż religijny. Ponaglony przez Tomasza Cromwella, parlament uchwalił wiosną 1534 roku kilka ustaw, które przypieczętowały rozłam w Kościele. Ustawa o Zakazie Apelacji nie pozwalała angielskim sądom kościelnym na zwracanie się do papieża. Uniemożliwiała również Kościołowi uchwalanie jakichkolwiek przepisów bez zgody króla. Ustawa o Stanowiskach Kościelnych z 1534 r. wymagała, aby kler mianował biskupów wskazanych przez monarchę. Ustawa o Zwierzchnictwie (tzw. Akt Supremacji) z 1534 roku głosiła, że król jest „jedyną, najwyższą na ziemi głową Kościoła anglikańskiego”; Ustawa o Zdradzie z tego samego roku uznawała za najwyższą zdradę, karaną śmiercią, odmowę uznania króla za takowego. Papież został pozbawiony źródeł dochodu, takich jak świętopietrze.
Odrzucając decyzje papieża, parlament zatwierdził małżeństwo Henryka i Anny poprzez wydanie Aktu Sukcesji w 1534 roku. Córka Katarzyny, księżniczka Maria, została uznana za dziecko z nieprawego łoża, a potomstwo Anny ogłoszono następcami tronu. Wszyscy dorośli mieli obowiązek zatwierdzić postanowienia ustaw; ci, którzy odmówili, podlegali karze dożywotniego więzienia. Wydawca lub drukarz jakiejkolwiek literatury podważającej ważność ślubu Henryka z Anną miał być automatycznie uznany za winnego zdrady i skazany na śmierć.
Przeciwnicy polityki religijnej Henryka byli mordowani (wśród nich kardynał św. Jan Fisher oraz królewski doradca Tomasz Morus, stracony za zdradę w 1535 roku). Cromwell, dla którego utworzono stanowisko „wicekróla ds. duchowych”, był upoważniony do wizytowania klasztorów, pozornie w celu sprawdzania, czy wypełniają królewskie postanowienia, a w rzeczywistości aby opodatkować ich majątki. W 1536 uchwała parlamentu zezwoliła Henrykowi na konfiskatę dóbr pomniejszych klasztorów (tych, których roczny dochód nie przekraczał 200 funtów). Szacuje się, że za panowania Henryka VIII, w Anglii zginęło ok. 500 katolików, w tym 2 kardynałów, 2 arcybiskupów, 18 biskupów, 13 opatów, bliżej nieokreślona liczba przeorów i zakonników.
W 1536 roku królowa Anna zaczęła popadać w niełaskę. Po urodzeniu księżniczki Elżbiety jeszcze dwukrotnie zaszła w ciążę, kończyły się one jednak poronieniem lub narodzinami martwego dziecka. Henryk VIII w tym czasie zaczął zwracać uwagę na inną damę dworu, Jane Seymour. Być może za namową Tomasza Cromwella, Henryk aresztował Annę pod zarzutami używania czarów w celu skłonienia go do małżeństwa, cudzołóstwa z pięcioma innymi mężczyznami, w tym kazirodczego związku z jej bratem George’em Boleyn, wicehrabią Rochford, działania na szkodę króla i spiskowania, aby go zabić – co równało się zdradzie (zarzuty były według wszelkiego prawdopodobieństwa sfabrykowane). Sądowi rozpatrującemu sprawę przewodniczył wuj Anny, Thomas Howard, 3. książę Norfolk. W maju 1536 roku sąd skazał Annę i jej brata na śmierć, poprzez spalenie na stosie lub ścięcie, zależnie od woli króla. Pozostali 4 mężczyźni, z którymi królowa była rzekomo związana, mieli zostać powieszeni, wleczeni za koniem i poćwiartowani. Lord Rochford został ścięty niedługo po zakończeniu rozprawy; pozostałym wplątanym w sprawę złagodzono wyroki, z powieszenia, wleczenia i ćwiartowania na ścięcie. Mimo, że jej małżeństwo z Henrykiem zostało anulowane jeszcze przed egzekucją, nie wpłynęło to w żaden sposób na wydany już wyrok i Annę również ścięto.
Parę dni po egzekucji Anny, Henryk poślubił Jane Seymour. Akt Sukcesji z 1536 roku ogłaszał dzieci Henryka z królową Jane następcami tronu, a wyłączał lady Marię i lady Elżbietę jako nieprawowite potomstwo. Król zyskał możność dalszego określania następstwa tronu według swojej woli. Jane w 1537 roku urodziła syna, księcia Edwarda, jednak sama zmarła dwa tygodnie później.
Mniej więcej w tym samym czasie co ślub z Jane Seymour, Henryk zatwierdził Akt Unii (1536), który formalnie anektował Walię, jednocząc ją w jeden naród z Anglią. Akt ustanawiał język angielski jedynym oficjalnie używanym w Walii, narażając na trudności liczne osoby władające językiem walijskim.
Henryk kontynuował prześladowania przeciwników religijnych. W 1536 roku w północnej Anglii wybuchło powstanie znane jako „Pielgrzymka Łaski”. Aby uciszyć buntowniczych katolików, Henryk zezwolił parlamentowi na rozpatrzenie ich wniosków. Ponadto dał zgodę na generalną amnestię dla wszystkich w to zaangażowanych. Nie dotrzymał żadnej z obietnic i kolejne powstanie wybuchło w 1537 roku. W wyniku tego przywódcy rebelii zostali skazani za zdradę i straceni. W 1538 usankcjonował niszczenie relikwiarzy katolickich świętych. W 1539 roku wszystkie pozostałe w Anglii klasztory zostały rozwiązane, a ich mienie przejęła Korona. W nagrodę za swoją rolę w tych wydarzeniach Tomasz Cromwell został hrabią Essex. Opaci i przeorowie stracili prawo do zasiadania w Izbie Lordów; tylko arcybiskupi i biskupi mogli obejmować kościelną część gremium. Lordowie Świeccy po raz pierwszy w historii zyskali przewagę liczebną nad Lordami Duchownymi, pod jaką to nazwą byli znani członkowie kleru zasiadający w Izbie Lordów.